Inaa hoki—
A
e mau ake nei te Aapiti Tuatahi mo teenei Ture, e whakaupoko ana i roto i te Reo Maaori me te Reo Paakehaa i ngaa Tikanga o Te Tiriti o Waitangi:
Te Kiingitanga
B
i te tau 1858 ka whakaarahia a Pootatau Te Wherowhero hei Kiingi hei whakakotahi i ngaa Iwi; hei pupuru i o raatou mana rangatira, i o raatou mana whai rawa me ngaa tikanga o ia Iwi, aa, i mua anoo hoki i ngaa mahi whakatara e whakatuu mai ana i mua i a raatou i te tokomaha haere o ngaa taangata whai i teenei whenua; i te mahara o Waikato ko raatou te Iwi Kaitiaki mo te Kiingitanga, he kaupapa e mau tonu nei i a raatou mai raano:
C
ko aua rangatira i tuku pono i o raatou whenua ki raro i te mana o Pootatau Te Wherowhero i tuku mana motuhake mo aua whenua, mo ngaa kawenga toiora o ngaa iwi, araa na eenei whakaritenga i hono ai aua nohoanga-aa-iwi ki te Kiingitanga kia kore ai o raatou whenua e riro i te hoko:
D
noo te Kaawanatanga o Niu Tiireni o taua waa te whakaaro he kawenga whakatete ki te mana o te Kuini te aaronga o te Kiingitanga me te whakararu hoki i ngaa mahi hoko whenua a taua Kaawanatanga, naareira, kaaore i whakaae kia whai tuuranga te Kiingitanga, aa, kia whakamanangia raanei he hononga tata ki te Kiingitanga:
Ngaa Whakaeke, Ngaa Pakanga me Ngaa Muru Whenua O Waikato
E
he mea aata whiriwhiri naa te Kaawanatanga o Niu Tiireni taana tukunga i ngaa hooia a Te Karauna i te marama o Hoongongoi 1863 ka poka noa te whakaeke o Waikato ki te Tonga o te Awa o Mangataawhiri, koia nei te tiimatanga o ngaa pakanga ki te Kiingitanga me ngaa iwi. Tae rawa aatu ki te marama o Paengawhaawhaa 1864, i te roa o te whawhai ki te tiaki i o raatou whenua, ka tauii a Waikato me oona hoa i mua i ngaa ope hooia tokomaha aatu a te Karauna, ka whai whakaruruhau ki Te Rohe Pootae:
F
i raro i te Ture o Niu Tiireni 1863 Mo Te Whakanoho i Te Hunga Maarie, araa, i te Iwi Paakehaa, ka whakamanahia e te Karauna taana Whakaritenga-A-Kaunihera, i whakawhiua ai a Waikato i te raupatutanga o te 1.2 miriona o ngaa eka o o raatou whenua. He mahi ture kore teenei na te Karauna, i riro ai ngaa whenua i tukuna ki raro i te mana o te Kiingitanga. Noo muri ka utua e te Karauna eetehi moni iti nei, aa, ka whakahokia eetehi pitopito o aua whenua engari kaaore i whai taitara. Kotahi koata o aua whenua i whakahokia peeneitia, eengari ko te aahua nei kaaore i whakahokia ki ngaa taangata i whawhai mo te Kiingitanga:
G
ko te rawakore, ko te pootangotango, ko te whakamamae, koia eenei ngaa peehanga tino toimaha i hoorapa ki runga ki ngaa iwi o Waikato i oo raatou nohoanga i Waikato ki te raki me Waikato ki te tonga o te Awa o Mangataawhiri, te mutunga mai o ngaa parekura whakaeke i whakawhiua ai raatou. I runga aatu i eenei, ko te tini o te tangata i matemate, ko te paahuatanga o a raatou rawa, o a raatou taaonga, o a raatou taputapu, o o raatou kaainga me te murunga o o raatou whenua ka here whiitiki ai eenei parekawakawa o te Raupatu mai i o raatou whakatupuranga tatuu mai ana ki eenei whakatupuranga:
H
ahakoa anoo, puumau tonu te Kiingitanga hei taahuhu waiora mo ngaa iwi mai i taua waa o te Raupatu; aa, mai i te tau 1865 te tukunga a oona manukura i aa raatou pitihana ki te Karauna kia whakauungia te tika me te pono, kia whakahokia mai o raatou whenua:
Te Komihana A Te Karauna
I
i te tau 1926 ka whakatuuria te Komihana a te Karauna (the Sim Commission), hei whiriwhiri, i raro i ngaa tikanga o taua Ture o Niu Tiireni Mo Te Whakanoho i Te Hunga Maarie, araa, te Iwi Paakehaa, 1863 me oona menemana: i aua murunga whenua:
J
na runga i ngaa whakakitenga me ngaa whakaritenga a te Komihana (Sim Commission), ka whakaaengia, i raro i te Ture Whakatau Mo Ngaa Kereeme Whenua A Ngaa Maaori o Waikato-Maniapoto 1946, kia utua, ia tau, he moni ki roto i te Tahua Ma Ngaa Maaori o Tainui (Tainui Maaori Trust Fund), ma Te Pooari Maaori o Tainui (Tainui Maaori Trust Board), hei whakahaere mo te painga o aua mema o ngaa iwi o te Takiwaa o Waikato noo raatou ngaa whenua i raupatutia:
Te Taraipiunara o Waitangi
K
i te tau 1985 ka tuhia e Te Taraipiunara o Waitangi ki taana Riipoata mo Manukau (Wai 8), i te 17 o ngaa whaarangi, eenei kupu: “E maarama noa atu ana ngaa whakaaturanga, mai i ngaa tuhituhinga a Taa John Gorst o te tau 1864; ki ngaa whakaaturanga o te Riipoata a te Komihana a te Karauna (Sim Commission) o te ono tekau tau i muri mai, tae mai ana ki ngaa rangahau koorero o te rau tau i muri mai o te Raupatu; kotahi tonu a raatou whakakitenga, teeraa kiihai rawa atu ngaa Iwi o Waikato i tuu whakakeke, engari he mea whakaeke poka noa naa ngaa hooia a te Karauna, he mahi i haangai tonu te whakatuukinotanga i te Upoko Tuarua (Article II) o te Tiriti o Waitangi”
:
Te Whakatutuki Mo Ngaa Take Raupatu A Waikato
L
i te 16 o ngaa raa o Poutuu-te-rangi 1987 ka whakatakotoria e Robert Te Kotahi Mahuta, i raro i te Ture o Te Tiriti o Waitangi 1975, he tono ki te Taraipiunara o Waitangi mo ngaa take raupatu. I reehitatia taua tono Wai 30, he tono i raro i toona ingoa; me te taha ki ngaa mema o te iwi o Waikato; o te Pooari Maaori o Tainui; me Ngaa Marae Toopu:
Te Kooti Piira
M
kei te tiihaehae tonu te mamae o aua ra o te patunga a te Raupatu i a Waikato i roto i ngaa uri o eenei ra, he aahuatanga i whakaatu i roto i ngaa oati-a-pukapuka i raupapatia e ngaa kaumaatua me ngaa kuia mo ngaa kai whakapae R T Mahuta and Tainui Maori Trust Board v Attorney-General (1989) 2 NZLR 513:
N
i tuhia e te Kooti Piira, ina raa, kiihai rawa ngaa whakaaturanga a Te Riipoata a Te Karauna (Sim Commission), i kawe “… i te aaronga tuuturu o te kino o te patunga a Te Raupatu i ngaa Iwi o Waikato, i te paahuatanga o o raatou whai oranga, o o raatou whaainga rawa me aa raatou mahi whanaketanga hei painga mo raatou; araa, ko ngaa moni i utua ia tau e Te Kaawanatanga i muri mai he tino iti rawa aatu “ki te taha o ngaa waariu moni o eenei rangi.”
Ko te whakatau a Te Kooti Piira teeraa, “Hei whakarite ki ngaa tikanga o Te Tiriti o Waitangi, e tino maarama ana me aata whiriwhiri he utunga whai kiko, whai hua anoo hoki, kia rite ki ngaa waariu moni o eenei rangi.”
Ngaa Whakaritenga Ki Te Karauna
O
i te tau 1989 ka tiimata ngaa whakariteritenga i waenganui i Te Karauna me Waikato. Ka haangai tonu te whai a Waikato i te kaupapa take tupuna—te take tuatahi, “i riro whenua atu, me hoki whenua mai”
; te take tuarua,—“ko te moni hei utu mo te hara”
:
P
i te tau 1993, hei tohu whakarata, ka whakamanatia e Te Karauna Te Papa Hooia o Hopuhopu ki raro i te ingoa o Pootatau Te Wherowhero hei painga mo ngaa Iwi o Waikato:
Q
i te whakamanawa kia tutuki te kereeme a Waikato, mee te whakamaamaa hoki i te toimahatanga o te aaronga whakamau o ngaa tau maha, naa te ngaakau pono o teetehi ki teetehi i kawe ngaa whiriwhiringa me ngaa whakariteritenga i waenganui i Te Karauna me Waikato:
Te Whakatutukitanga o Ngaa Take
R
e whakaae ana Te Karauna he tino toimaha te mahi tuukino i utaina ki runga ki ngaa Iwi o Waikato, naa te mea naa Te Karauna i takatakahi ngaa Tikanga o Te Tiriti o Waitangi, kaatahi ka whakawhiua a Waikato ki aana hooia, ka nohongia ngaa whenua, te mutunga iho he raupatu i aua whenua i raro i taa raatou tohu whakaingoa, kaaore rawa nei i tika, “he Iwi whakakeke a Waikato”
:
Te Whakatutuki Mo Ngaa Take Raupatu A Waikato
S
no muri—
(a)
i te aata whiriwhiringa a Te Karauna me Waikato i ngaa Tikanga o te Tiriti o Waitangi; i ngaa kupu whakapuakanga ake a Te Komihana a Te Karauna (Sim Commission); i ngaa whakakitenga me ngaa whakataunga a taua Komihana i raro anoo i aua kupu whakapuakanga; i ngaa utunga i whakawhiwhia ki a Waikato (me eeraa atu o ngaa utunga i whakawhiwhia i raro i ngaa whakakitenga me ngaa whakataunga a taua Komihana); ka tatuu pai te whakaae a Te Karauna me Waikato mo te tino iti o aua utunga; aa,
(b)
i maarama pai Te Karauna mo te hoohonu o te tikanga o te take tupuna a Waikato “he whenua mo te whenua”
; aa
(c)
kua tau maarire te whakaae a Te Karauna me Waikato koia teenei te waa hei whakatutuki ma Te Karauna i ngaa whakatikatikatanga katoa mo te taahuhu utunga e whakaotingia ai ngaa take Raupatu a Waikato,—
naareira, no te 21 o ngaa raa o te marama o Hakihea 1994, ka whakauuria teenei rongomau e Te Karauna me Robert Te Kotahi Mahuta mo te taha ki ngaa Iwi o Waikato, ki te Pukapuka Whakaupoko Whakaae hei whakamana i te whakatutukitanga o aua take; anaa, no te 22 o ngaa raa o Haratua 1995, ka hainangia e Te Karauna, e Waikato hoki, Te Pukapuka Whakaae (he kape kei te Pukapuka E3 o te Taapiritanga Mo Ngaa Riipoata a Te Whare Paaremata 1995):
T
kei te Waahanga Tuatahi o teenei Ture e whakaatu ana, i roto i te Reo Maaori me te Reo Paakehaa o taua Pukapuka Whakaae, ngaa Kupu Whakapaa i taapaea e Te Karauna ki ngaa Iwi o Waikato:
U
ko ngaa whenua i whakawhitingia ki a Waikato i raro i ngaa whakaritenga a Te Pukapuka Whakaae ka whakatoopuria ki raro i teetehi Taahuhu Kaitiaki ma Waikato hei whakatuu; aa ko teetehi waahanga o aua whenua ka reehitatia ki raro i te ingoa o Pootatau Te Wherowhero, i raro anoo i ngaa whakaritenga a teenei Ture, hei ingoa whakaari i te tukunga mana motuhake a ngaa tuupuna rangatira ki raro i a Pootatau Te Wherowhero; i te whakauunga anoo hoki o aua tuku i whakakaupapangia i roto i Te Kawenata e raatou i noho puumau ki raro i Te Kiingitanga:
V
ma taua Pukapuka Whakataahuhu i ngaa Kaitiaki ma Waikato nei hei whakarite, hei whakatau kia kaua rawa aua whenua ka reehitatia ki raro i te ingoa o Pootatau Te Wherowhero e riro i te hoko, e mooketetia ki teetehi atu, e taea raanei te tuku, te whakawhiti raanei ki teetehi tangata, ki teetehi roopu; araa, kaaore rawa e taea te whakawehe atu i raro i te ingoa o Pootatau Te Wherowhero ma te whakaae puumau anake o ngaa “Kaitiaki o Te Ingoa o Pootatau Te Wherowhero”
kua whakaingoatia i roto i taua Pukapuka mo Ngaa Kaitiaki:
W
naa te iti noaiho o ngaa whenua kua mahue mai ki Te Karauna o aua whenua i raupatutia, kaaore i taea te tohatoha kia tauriterite te tuku o aua whenua ki ngaa hapuu toru tekau ma toru o te Raupatu, nooreira ko te taahuhu utunga kua whakakaupapatia e te Pukapuka Whakaae kua whakataungia hei painga mo te katoa o ngaa Iwi o Waikato i raro i te mana o Te Kiingitanga:
X
na Te Pukapuka Whakaae—
(a)
i whakataairi te whakaaetanga a Te Karauna, teeraa ko te whakatutukitanga i whakamanahia e taua Pukapuka kiihai i whakaiti, i takatakahi raanei;—
- –
- –
i te aahua mo ngaa mahi whakahaere a Te Karauna me Waikato i raro i ngaa Tikanga o te Tiriti o Waitangi;
- –
i ngaa kaupapa whai mana i raro i te Tiriti o Waitangi, taapiri atu ki ngaa mana rangatiratanga:
(b)
i whakataairi te ohu whakaae a Waikato mo te tika, mo te whakaotinga me te rongomau o taua taumata Whakaae.